Administracja Królestwa Polskiego,
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Administracja
Królestwa Polskiego
(1815-1918)
Spis treści
I. Geneza powstania Królestwa Polskiego, informacje wstępne (str. 3)
II. Centralne władze administracyjne (str. 4)
1. Król
2. Namiestnik
3. Generał-gubernator
4. Rada Administracyjna
5. Rada Stanu (Ogólne Zgromadzenie)
III. Naczelne organy administracji resortowej (str. 6)
1. Komisje rządowe
2. Podział kraju i administracja terytorialna oraz samorząd
3. Komisje wojewódzkie
4. Obwody
5. Administracja miejska
6. Administracja wiejska
7. Zmiany w administracji terytorialnej po 1832 roku
- Powiaty, gubernie, miasta
- Administracja wiejska
- Gubernia Chełmska – 1912r.
IV. Administracja Królestwa Polskiego w czasie oraz między powstaniami narodowymi (str. 9)
1. Powstanie listopadowe
2. Powstanie styczniowe
V. Sądownictwo administracyjne (str. 12)
VI. Kontrola administracyjna (str. 13)
VII. Podsumowanie (str. 13)
I. Geneza powstania Królestwa Polskiego, informacje wstępne
Królestwo Polskie zostało utworzone aktem końcowym kongresu wiedeńskiego z 09.06.1815r. W jego skład wchodziły dawne ziemie Księstwa Warszawskiego z wyjątkiem departamentu Poznańskiego, Bydgoskiego i napoleońskiego Wolnego miasta Gdańsk (które przeszły do Prus) oraz części Galicji Zachodniej (którą otrzymała Austria) i Krakowa, który wraz z okręgiem otrzymał status " wolnego, niezależnego i ściśle neutralnego". Terytorium Królestwa liczyło 127 321 km2. Zwierzchnictwo nad Królestwem obejmowała Rosja. Despotyczny monarcha rosyjski, nieograniczony żadnym aktem prawnym został zobligowany do przestrzegania norm podpisanej 27 listopada 1845 r. konstytucji Królestwa Polskiego. Autorem ustawy zasadniczej było kilkuosobowe, powołane przez monarchę grono polityków z Adamem Czartoryskim na czele. Zgodnie z postanowieniem kongresu wiedeńskiego konstytucja podkreślała nierozerwalność związku z Rosją, której każdorazowy władca miał być zarazem królem polskim. Miał on bardzo szerokie uprawnienia: zwierzchnictwo nad władzą wykonawczą i siłami zbrojnymi, inicjatywę ustawodawczą, itd. W czasie nieobecności monarchy w Królestwie reprezentował go namiestnik- zwierzchnik stojący na czele rządu- Rady Administracyjnej. Została również utrzymana Rada Stanu, a główną instytucją władzy ustawodawczej stał się sejm dwuizbowy. Senat za to działał jako sąd sejmowy, który wyrokował w sprawach o zbrodnie stanu.
Jeśli chodzi o prawa obywatelskie i konstytucyjne, konstytucja zapewniała ich wiele, m.in. równość wobec prawa, nietykalność osobistą i majątkową, wolność słowa i druku, wolność wszystkich wyznań, a religii rzymskokatolickiej przypisano szczególna opiekę od rządu. Konstytucja Królestwa Polskiego uznawana była za jedną z najbardziej liberalnych w Europie. Na tą opinię wpływało wiele czynników, m. in. przysługujące szerokim kręgom społeczeństwa prawa polityczne, czy szeroka autonomia państwa. Przepisy konstytucji jasno podkreślały autonomię Królestwa Polskiego w dziedzinach takich jak: własny, polski system władz administracyjnych, uprawnienia sejmu, własny budżet, całkowicie polskie, odrębne wojsko i oświata, oddzielny system miar i wag oraz monetarny, zakaz używania polskiej arami poza Europą, zakaz wykonywania kar poza Królestwem Polskim oraz zagwarantowane wyłącznie Polakom prawo do piastowania urzędów. Polityka zagraniczna Królestwa w całości należała do rosyjskiego ministerstwa spraw zagranicznych.
Mimo, że konstytucja określała organizację administracji i katalog wolności obywatelskich z biegiem czasu powstały organy pozakonstytucyjne, np.: urząd komisarza cesarskiego. Nie miał on wyraźnie określonych kompetencji, a stanowisko to zajmował wrogo nastawiony do samodzielności Królestwa- Nikołaj N. Nowosilcow. W 1819 r. zniesiono wolność druku przez wprowadzenie cenzury prewencyjnej prasy i książek. N.N. Nowosilcow wraz z Pawlowiczem (naczelnym wodzem nad wojskiem polskim, bratem cesarskim) tworzyli i rozbudowywali tajną policję, prowadzili niezgodne z konstytucją śledztwa, bezterminowo przetrzymywali osoby oskarżone. Tym bezprawnym działaniom próbowała przeciwstawić się na forum sejmu legalna opozycja przewodzona przez posłów z województwa kaliskiego. Niestety ich działania zakończyły się fiaskiem- w 1825 r. Aleksander I aby przekreślić wszelkie możliwości zdobywania opinii publicznej zlikwidował publiczny charakter debat parlamentarnych. Powstały też organizacje patriotyczne np. Związek Przyjacielski - w kręgach warszawskiej młodzieży akademickiej w 1817 r., czy Związek Wolnych Polaków- powstały w 1819r. Wielu członków tego rodzaju stowarzyszeń zostało skazanych na karę pozbawienia wolności.
II. Centralne władze administracyjne
1. Król
Konstytucja Królestwa Polskiego zawierała zapis o dziedzicznym objęciu tronu przez dynastię Romanowów, a co za tym idzie unię dynastyczną z Rosją. Jedynym królem, który koronował się w Warszawie na króla Polski był Mikołaj I (panujący w latach 1825-1855), gdyż jego poprzednik Aleksander I, a zarazem twórca konstytucji Królestwa, uznał ten czyn za zbędny.
Jak wynika z rozdziału I Konstytucji, przedstawicielem najwyższej władzy wykonawczej był król, a jego osoba „osoba królewska jest święta i nietykalna”.
Zwoływał on zgromadzenia wyborcze, mianował marszałków sejmików i zgromadzeń gminnych, a także zwoływał, odraczał i rozwiązywał sejmy zwyczajne i nadzwyczajne.
Król posiadał uprawnienia nominacyjne: powoływał ministrów, senatorów i wyższych urzędników (bezpośrednio lub przez osoby, które sam do tego celu wyznaczył), jak również uprawnienia w dziedzinie ustawodawstwa – monarcha posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo zawieszania ustaw sejmowych oraz prawo sankcji ustaw i uchwał sejmu. Jako najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych, król mógł wypowiadać wojnę, a także zawierać wszelkiego rodzaju traktaty i umowy międzynarodowe.
Zgodnie z Konstytucją wszystkie akty wydawane przez władcę wymagały kontrasygnaty właściwego resortowo ministra, lecz w rzeczywistości zapis ten nie zawsze był realizowany.
Prawem monarchy było także rozporządzanie dochodami państwa, stosownie do zatwierdzonego przez siebie budżetu.
W wypełnianiu swoich obowiązków, król posiłkował się osobistym pełnomocnikiem monarchy – Mikołajem Nowosilcowem, który posiadał prawo do kontrolowania władz poprzez śledzenie prac rządu. Do jego zadań należało sporządzanie cotygodniowych raportów wysyłanych do władcy, w których informował o aktualnej sytuacji w Królestwie.
Powyższy porządek władzy królewskiej panował do roku 1832, kiedy to wydano Statut Organiczny upodobniający zakres władzy cesarskiej w Królestwie do zakresu władzy w cesarstwie.
2. Namiestnik
Według Konstytucji zastępcą króla stojącym na czele administracji krajowej pod jego nieobecność miał być posiadający własną kancelarię namiestnik królewski, którego zakres kompetencji zmieniał się wraz z osobą aktualnie obejmującą stanowisko i sytuacją polityczną panującą w Królestwie. Pierwszym namiestnikiem królewskim został dnia 1 XII 1815r. generał Józef Zajączek. Zgodnie z art. 63 i 64 Konstytucji, zasadniczym zadaniem namiestnika było przewodniczenie Radzie Stanu i zarządzanie sprawami publicznymi Królestwa, lecz w rzeczywistości działał i wydawał on postanowienia wraz z Radą Administracyjną. Trzy lata po objęciu stanowiska przez gen. Zajączka zostało wydane pełnomocnictwo cesarskie dotyczące rozszerzenia jego uprawnień konstytucyjnych, m.in. o prawo mianowania urzędników oraz obowiązek dbania o porządek publiczny.
Po śmierci gen. Zajączka w 1826 roku, kompetencje namiestnika przeniesiono na Radę Administracyjną, lecz już w roku 1832, po powstaniu listopadowym urząd ten powrócił w ręce I.F. Paskiewicza zostając przy tym całkowicie zmieniony od strony formalnej. Zakres kompetencji namiestnika opierał się głównie na przewodniczeniu Radzie Administracyjnej i Radzie Staniu, co w połączeniu z władzą wojskową Paskiewicza powodowało faktyczne przejęcie rządów w Królestwie.
Kolejna zmiana urzędu namiestnika nastąpiła w 1862 roku i była związana z reformami Wielopolskiego. Nie zmieniała jednak zakresu uprawnień, lecz sposób ich realizacji. Od tej pory namiestnik wypełniał swoje obowiązki przez naczelnika rządu cywilnego i dowódcę wojska.
Ostatnim namiestnikiem, już po powstaniu styczniowym, został w 1863 r. gen. Fiodor Berg, lecz wraz z objęciem przez niego urzędu nastąpiła zmiana ograniczająca funkcje jego stanowiska: od tej pory namiestnik podlegał właściwym ministrom i był nazywany „głównym naczelnikiem kraju”.
3. Generał-gubernator
Urząd namiestnika został zastąpiony stanowiskiem generała–gubernatora warszawskiego w 1874 roku po śmierci F. Berga. Od tej pory zamiast Kancelarii Namiestnika funkcjonowała Kancelaria Generała–Gubernatora pod władzą powołanego w tym celu generała Pawła von Kotzebue. Jak zauważył W.Witkowski „W osobie generał-gubernatora łączyły się ściśle funkcje cywilne i wojskowe. Został on zwierzchnikiem gubernatorów poszczególnych guberni i jednocześnie dowódcą wojsk „warszawskiego okręgu wojennego”, a w związku z poszerzeniem zakresu władzy, mógł on od tej pory nadzorować sprawy związane z władzą policyjną, administracją cywilną i administracją specjalną.
W okresie stanu wyjątkowego generał-gubernator zyskał szereg praw dotyczących kar administracyjnych, kontroli społeczeństwa oraz spraw związanych z przemysłem, co świadczyło o wzmocnieniu jego funkcji w tym czasie.
4. Rada Administracyjna
Rada Administracyjna pod przewodnictwem namiestnika, składała się z pięciu ministrów stojących na czele resortów rządowych oraz innych osób powołanych przez monarchę, między innymi pomocników ministrów, ministra sekretarza stanu Królestwa oraz radcy sekretarza stanu. Rada docelowo pełniła funkcje doradcze przy namiestniku, lecz kontrasygnata ministrów wchodzących w jej skład była wymagana w procesie decyzyjnym.
Konstytucja Królestwa Polskiego nie wymienia zadań Rady Administracyjnej, gdyż miały one być tożsame z kompetencjami namiestnika. Po śmierci namiestnika Zajączka Rada została przekształcona w kolegialny organ zarządu ogólnego reprezentujący osobę króla i zastępujący go w razie potrzeby. Znajdował się on pod przewodnictwem prezesa.
W roku 1831, czyli po powstaniu listopadowym, car utworzył Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego, który przejął kompetencje Rady Administracyjnej, lecz zaledwie rok później, Statut Organiczny przywrócił ją jako „główny zarząd” pod przewodnictwem namiestnika, oddzielony instytucjonalnie od Rady Stanu. Skład i kompetencje Rady zmieniały się w latach 1831-1863 w zależności od sytuacji panującej w Królestwie oraz wprowadzanych w tym czasie reform, lecz ostatecznie zajęła się ona głównie sprawami należącymi do służby cywilnej, wykraczającymi poza kompetencje poszczególnych organów władz, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych do wyłącznej decyzji namiestnika.
Po powstaniu styczniowym, za sprawą likwidacji organów zarządu resortowego i utworzenia prorosyjskiego Komitetu Urządzającego Rada Administracyjna zaczęła tracić na znaczeniu, a już w 1867 roku została całkowicie zlikwidowana. Od tej pory sprawy Królestwa podlegały resortowym ministrom rosyjskim.
5. Rada Stanu (Ogólne Zgromadzenie)
W skład Zgromadzenia Ogólnego poza namiestnikiem, wchodzili ministrowie, członkowie kolegiów resortowych z tytułem radców stanu, referendarze stanu, a także radcy stanu nadzwyczajni, powoływani w ramach zastępstwa dla ministrów, którym trudno było pogodzić obowiązki związane z kierowaniem resortem.
Kompetencje Rady Stanu zostały częściowo przejęte od funkcjonującej wcześniej Rady Stanu Księstwa Warszawskiego. Zajmowała się głównie procesem tworzenia projektów ustaw dla sejmu, przygotowywała raport ogólny o stanie kraju na podstawie sprawozdań z działalności administracji (funkcja kontrolna), a jej członkowie mieli prawo bez zgody władcy postawić przed sądem urzędnika nieprawidłowo wypełniającego swoje obowiązki.
Zakres obowiązków i skład Rady Stanu zmienił się po powstaniu listopadowym. Ograniczona została większość pełnionych przez nią dotychczas funkcji, a w 1841 roku zniesiono ją w ramach realizacji polityki unifikacyjnej Królestwa z cesarstwem.
W 1861 roku w związku z reformami Wielopolskiego przywrócono Radę Stanu, by zaledwie trzy lata później zlikwidować ją ostatecznie i zastąpić Własną Jego Cesarskiej Mości Kancelarią do spraw Królestwa Polskiego.
III. Naczelne organy administracji resortowej
1. Komisje rządowe
Konstytucja ustanawiała pięć wydziałów rządowych: Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Komisję Sprawiedliwości, Komisję Spraw Wewnętrznych i Policji, Komisję Wojny oraz Komisję Przychodów i Skarbu. Komisje miały być kierowane przez odpowiednich ministrów, lecz odwrotnie niż w Księstwie Warszawskim przyjęto formułę kolegialności.
Ówczesnym władzom Królestwa Polskiego zależało na sprecyzowaniu i przyśpieszeniu procesu decyzyjnego i dlatego Statutem Komisji Rządzących z 1816 roku i innymi przepisami szczegółowymi wprowadzono model tzw. Kolegialności ograniczonej. Przewidywał on podział czynności komisji na te kolegialne (np. w sprawie nominacji, projektów ustaw, raportów) oraz kompetencje własne ministra dotyczące kwestii wykonawczych.
W komisjach rządowych wprowadzono podział na jednostki organizacyjne: dyrekcje (wydziały) z dyrektorami generalnymi-radcami stanu na czele, które dzieliły się na biura pod przewodnictwem naczelników.
Na znaczeniu zyskała Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji. Do jej licznych kompetencji należały zadania m.in. z zakresu bezpieczeństwa publicznego, opieki nad różnymi gałęziami gospodarki oraz ochrony praw i własności obywateli, a w celu ich realizacji tworzono oprócz standardowych dyrekcji i biur także pomocnicze organy doradcze.
Po klęsce powstania w 1832 roku zlikwidowano Komisję Rządową Wojny, Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a ministrowie pozostałych trzech komisji od tej pory nosili miano dyrektorów głównych prezydujących w Komisjach Rządowych.
Zadania Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dotyczące oświaty przejęła Komisja Spraw Wewnętrznych i Policji zmieniając zarazem nazwę. Od tej pory działała ona pod mianem Komisji Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego.
Z kolei po powstaniu styczniowym zaczęła się stopniowa likwidacja pozostałych komisji, a ich zadania przejęły ministerstwa rosyjskie, na przykład kompetencje Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych przejął rosyjski minister spraw wewnętrznych, który posiadał uprawnienia prawotwórcze i karno-policyjne. Mógł on m.in. wydawać rozporządzenia dotyczące bezpieczeństwa publicznego, porządku i stanu wyjątkowego, decydować o prawie pobytu i osiedlania się, czy wymierzać kary administracyjne za wykroczenia prasowe. Jak podkreśla W.Witkowski „ jego uprawnienia policyjne, oparte w dużym stopniu na swobodnym uznaniu, były charakterystyczne dla państwa policyjnego”.
2. Podział kraju i administracja terytorialna oraz samorząd
Na podstawie Konstytucji z 1815 roku, poddano przebudowie system administracji terytorialnej. W miejsce obecnych za czasów Księstwa Warszawskiego departamentów wprowadzono województwa: kaliskie, lubelskie, mazowieckie, podlaskie, płockie, sandomierskie, augustowskie i krakowskie, które dzieliły się na 39 obwodów.
3. Komisje wojewódzkie
Organy władzy administracyjnej w województwach były kolegialne. Na czele komisji wojewódzkiej stał prezes, a sama komisja dzieliła się na wydziały: administracyjny, wojskowy, wyznań religijnych i oświecenia publicznego, policyjny i skarbowy.
Wydziałami kierowali komisarze zasiadający, będący również członkami kolegium komisji wojewódzkiej, której zadaniem było wykonywanie przepisów pochodzących od władz wyższych. Komisja podejmowała decyzje na posiedzeniach plenarnych, a przedmiotem ich obrad było głównie: administrowanie dobrami i lasami rządowymi, inwestycje w miastach, a także kandydaci na urzędy w województwie. Jej członkowie pracowali pod nadzorem prezesa, który poza udziałem w jej posiedzeniach, sprawował kontrolę w administracji mu podległej oraz zarządzał kadrą urzędniczą.
4. Obwody
Za realizację zadań zleconych przez komisję wojewódzką w obwodach odpowiedzialni byli komisarze delegowani wraz ze swoimi pomocnikami, tj. asesorami, niższymi urzędnikami i sekretarzami. Główną funkcją tego jednoosobowego organu było reprezentowanie obwodu oraz niektóre funkcje policyjne, takie jak ściganie przestępstw związanych z przemytem i przestępstwami leśnymi.
5. Administracja miejska
Przed ujednoliceniem przepisów administracja miejska składała się z rad municypalnych i prezydentów municypalnych (mianowanych przez monarchę) oraz z burmistrzów (mianowanych przez Komisję Spraw Wewnętrznych i Policji) i rad miejskich w mniejszych miastach.
Po 1818 roku we wszystkich miastach wprowadzono urzędy municypalne. Organy miejskie w miastach wojewódzkich składały się z radnych i prezydenta, natomiast w mniejszych miastach z burmistrza oraz ławników i działały na zasadzie kolegialności ograniczonej. Ławnicy i radni (w liczbie zależnej od potrzeb, ale nie większej od czterech) byli nominowani przez Komisję Spraw Wewnętrznych i Policji spośród mieszkańców miasta posiadających jakąś nieruchomość, a do ich zadań należało decydowanie w sprawach innych niż wykonawcze.
W miastach wojewódzkich ze względu na mnogość obowiązków urzędy municypalne dzieliły się na 3 wydziały kierowane przez radnych: policyjno-wojenny, skarbowy i administracyjny, a dodatkowo stworzono także służbę zewnętrzną, którą tworzyli kwatermistrz (sprawy wojskowe), ekonom miejski (infrastruktura miasta), lekarz miejski i organy policyjne.
6. Administracja wiejska
W gminach wiejskich skonstruowano system, na czele którego stał wójt gminy powoływany przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji na wniosek komisji wojewódzkiej. Z urzędu wójtami stawali się właściciele wsi, ale swoje zadanie mogli sprawować również przez zastępców lub inne osoby przez nich upoważnione.
7. Zmiany w administracji terytorialnej po 1832r.
Po 1832 roku administracja terytorialna przeszła liczne zmiany. Powstanie listopadowe, które spowodowało stopniowe wprowadzanie polityki prorosyjskiej zapoczątkowało szereg transformacji. Już w roku 1837 na podstawie ukazu województwa przemianowano na gubernie, komisje na rządy gubernialne z gubernatorami cywilnymi na czele. Rok 1842 przyniósł kolejne zmiany – obwody od tej pory stały się powiatami z naczelnikami powiatów na czele, a urzędy municypalne stały się magistratami. Jedną z ważniejszych zmian było w 1844 roku zmniejszenie ilości guberni poprzez połączenie radomskiej i kieleckiej w radomską oraz kaliskiej i mazowieckiej w warszawską.
Ważną, lecz krótkotrwałą zmianą była próba wprowadzenia instytucji samorządu terytorialnego przez A. Wielopolskiego. Na mocy ukazu z 1861 roku powstały podległe władzom rządowym rady powiatowe i rady gubernialne, a także rady miejskie w większych miastach. Zasiadali w nich zamożni obywatele, a same rady miały zająć się sprawami lokalnymi, związanymi z inwestycjami i gospodarką na podległym terenie.
- Powiaty, gubernie, miasta
Po powstaniu styczniowym, a dokładniej w 1866 roku, władze rosyjskie celem szerzenia swojej polityki dokonało kolejnej zmiany w administracji Królestwa Polskiego. Zwiększono liczbę guberni do 10, natomiast liczbę powiatów do 85.
Administrację w guberni tworzył gubernator (wraz z 4 radcami-kierownikami poszczególnych działów administracji), wicegubernator, rząd gubernialny oraz kadra podległych im urzędników i organów (np.: Gubernialny Urząd ds. Włościańskich, dyrekcje naukowe, izby skarbowe). Zakres podległych generał-gubernatorowi gubernatorów ograniczał się do spraw bezpieczeństwa publicznego (policja, nadzór, kontrola nad urzędnikami), natomiast sprawy inwestycji w gospodarce guberni były dziedziną, którą miał zajmować się rząd gubernialny.
Na szczeblu powiatowym w zakresie bezpieczeństwa, przestrzegania porządku oraz spraw finansowych na terenie powiatu działał Zarząd Powiatowy pod przewodnictwem naczelnika powiatu, natomiast w miastach utrzymano porządek oparty na magistratach, co oznaczało, że Królestwo w tym okresie nie posiadało samorządu miejskiego.
- Administracja wiejska
Nieco inna sytuacja wystąpiła w samorządzie wiejskim po wydaniu ukazu z 2 marca 1864 roku o „urządzeniu gmin wiejskich”. Gmina wiejska zbiorowa, składająca się z gromad, dworów, folwarków oraz osad, zajęła miejsce piastowane do tej pory przez wójta, natomiast funkcje uchwałodawcze leżały w gestii zebrań gminnych zbierających się cztery razy w roku pod przewodnictwem wójta, a także zebrań gromadzkich na obszarze gminy. Zarówno na zebraniach gminnych jak i gromadzkich omawiano kwestie dotyczące finansów i gospodarowania gminą, czy też gromadą, a członkom zebrań gminnych przysługiwało prawo wyboru urzędników.
Organami wykonawczymi samorządu gminnego byli wójt i ławnicy oraz sołtys w gromadzie, wybierały ich zebrania. Wójt gminy łączył obowiązki wykonywania uchwał samorządowych gminy oraz działania zlecone przez władze rządowe i podlegał naczelnikowi powiatu, natomiast sołtys był podległy wójtowi i jednocześnie wykonywał funkcje związane z przewodniczeniem samorządowi gromadzkiemu.
- Gubernia Chełmska – 1912r.
Na podstawie ukazu z dnia 6 lipca władze cesarskie wyodrębniły Gubernię Chełmską z części guberni siedleckiej i lubelskiej ze stolicą w Chełmie. Gubernia ta miała charakter antypolski, stworzona rzekomo dla ochrony ludności rosyjskiej, narażonej na katolizację i polonizację. Projekt stworzenia Guberni Chełmskiej nie został ukończony z powodu wybuchu I wojny światowej.
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]