Adam Chalmers - Idea Falsyfikacji, Inne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
– Studencki Serwis Filozoficzny
Alan Chalmers:
Idea falsyfikacji
Falsyfikacjonista sadzi, że obserwacja znajduje się pod kierownictwem
teorii i że ją zakłada. Odrzuca przekonanie, ze przy użyciu danych
obserwacyjnych można udowodnić prawdziwość teorii l u b określić
prawdopodobieństwo, ze teoria jest prawdziwa. Teorie to spekulatywne
i hipotetyczne domysły, są one produktami ludzkiego umysłu dążącego
do pokonania problemów, które napotykały teorie poprzednie, oraz
starającego się przedstawić prawidłowy opis określonych aspektów
świata. Po sformułowaniu teorii, należy je poddawać wymagającej i
bezwzględnej procedurze sprawdzania przez obserwację i eksperymenty.
Teorie, które nie podołają próbom obserwacji i eksperymentów, należy
odrzucić i zastąpić innymi spekulatywnymi
domysłami.jWayk,ajYbzwija się metodą prób i błędów, metodą
(hipotez i ich obaleń] Przetrwać mogą tylko teorie najlepiej dosto-
sowane. Jakkolwiek o żadnej teorii nie możemy powiedzieć, ze jest
prawdziwa, możemy mieć nadzieję na to, że jest ona najlepsza z
istniejących teorii, że jest lepsza, niż k tórak olwiek ze z nany ch n am
wcześniej.
_ opartych wyłącznie na tej podstawie. Z drugie] strony jednak m ożna -
przeprowadzać rozum owania dedukcyjne, w których przesłankami są
szczegółowe zdania obserwacyjne, a wnioskam i falszywość praw ogólnych
i teorii. Na przykład jeżeli mamy zdanie: „Nieczarny k r u k został
zaobserwownny w miejscu w i w czasie /", to logicznie stąd wynik a, ze
zdanie: „Wszystkie k ruk i są czarne", jest fałszywe. A więc rozumowanie:
Nieczarny k ruk został zaobserwowany w miejscu .v i w czasie
t.
Nie wszystkie k ruk i są czarne
jest wnioskowaniem logicznie poprawnym. Jeżeli uznaje się jego
przesłankę, a odrzuca wniosek, powstaje sprzeczność. Ten prosty !-.kt
można zilustrować dalszymi przykładami. Jeżeli można ustalić
obserwacyjnie w jakimś eksperymencie, że ciężarek ważący dziesięć
lun.lów i drugi, ważący jeden funt, spadają swobodnie z tą samą
prędkością, to na tej podstawie da się wyciągnąć wniosek, że twier-
dzenie, iż prędkość swobodnego spadku jest wprost proporcjonalna do
ciężaru spadających przedmiotów jest fałszywe. Jeżeli można udowodnić
ponad wszelką wątpliwość, że tor promieni;', światła przechodzącego w
pobliżu Słońca ulega ugięciu,.--wówczas nie jest prawdą, że światło
rozchodzi się wzdłuż linii prostych.
Z odpowiednich zdań szczegółowych można wiec wvdedukować
jbilszywose zdań oitóliiycli.
Heorn ten właśnie lak !.;
1. ARGUMENT LOGICZNY NA RZECZ F A
ES Y FIK A Cl O NIZ M U
Według falsyfikacjonisty można wykazać, że niek tóre teorie są
fałszywe; można to uczynić przy uż yciu wy nik ów obserwacji i ek spe-
rymentów. Istnieje pewien argument logiczny, k tóry wydaje -ae wspierać
to przekonanie falsyfikacjonisty. J ak wspomniałem w rozdziale drugim,
nawet jeżeli prz yjmiemy, że w j ak iś sposób posiadamy dostęp do
prawdziwych zda ii obserwacyjnych, nic moż na u z;, s k a c praw
uniwersalnych i teorii przy użyciu rozumowań deduk cyjnych
2. I •'A LS Y FI KOWAL N OŚĆ JAKO KRYTERIUM
NAUKOWOŚCI TEORII
['alsy lik acj onista roz umie Inauk e j ak o z biór hipotez , k tóre stawia
się na próby po to, aby prawidłowo opisać l u b wyj aśnić z achowanie
pewnego aspek tu wszechświata. Nie każda jednak hipoteza nadaje się do lego
celu. lslme|e pewien f undam entalny warunek , i-:lory każda hipoteza lub
system hipotez musi spełnić, jeżeli chce zyskać status nauk owego prawa lub
teorii, leżeli więc Jnpnie/.a prag nie hyc elementem wiedz
1
,
1
nauk owej, musi
być /•//si
i
,'/''-''Mr,-//.v
l
/
– Studencki Serwis Filozoficzny
64
Zanim przejdziemy do kolejnych problemów, musimy sobie wyjaśnić, co
falsyfikacjonista ma na myśli przez słowo „falsyfikowalność".
Poniżej mamy przykłady prostych zdań, które są falsyfikowalne:
a. Deszcz nigdy nie pada w środy.
b. Wszystkie substancje rozszerzaj;) się pod wpływem temperatury.
c. Ciężkie przedmioty, takie jak cegła, jeśli zostaną upuszczone w po-bhzu
powierzchni Ziemi, spadają swobodnie w k ierunk u jej powierzchni, o ile nic
nie staje na ich drodze.
d. Jeżeli promień światła pada na płaskie lustro, k at padania jest równy
Katowi odbicia.
65
e. Pada albo nie pada.
l. Wszystkie punk ty na obwodzie okręgu Euklidesowego są równo od-
ległe oil jego środka. g. Może spotkać cię szczęście w
zakładach sportowych.
Żadne logicznie możliwe zdanie nie może obalić zdania (e). Jest
ono prawdziwe bez względu na pogodę. Zdanie (O jest z konieczności
prawdziwe, ponieważ taka jest definicja koła w geometrii Euklidesa.
Gdyby punkty na obwodzie okręgu nie były równo odległe od pewnego
ustalonego punktu, wówczas figura ta nie byłaby okręgiem z
geometrii Euklidesowej. Zdanie „Wszyscy kawalerowie są nieżonaci"
jest niefalsyfikowalne z podobnych powodów. Zdanie (g) to cytat z
horoskopu w gazecie codziennej. Jest ono dobrym przykładem
pokrętnej strategii każdej wróżki i jest niefalsyfikowalne. Znaczy ono
bowiem, że jeżeli czytelnik horoskopu obstawi zakład w jakiejś
loterii sportowej, może wygrać, co pozostanie przepowiednią prawdziwą
bez względu na to, czy czytelnik obstawi jakikolwiek zakład czy nie,
oraz czy wygra czy też nie,
Falsyfikacjonista żąda, aby hipotezy naukowe były faisyfikowalne
w sensie, który właśnie omówiłem. Domaga się tego, ponieważ dane
prawo lub teoria mówi cokolwiek o świecie tylko dzięki temu, że
wyklucza pewien zbiór możliwych logicznie obserwacji. Jeżeli
• zdanie jest niefalsyfikowalne, wówczas świat może posiadać dowolne
własności, może zachowywać się w dowolny sposób, a mimo to nie
. wejdzie w k onf lik t / ty m zdaniem. W przeciwieństwie do z dań (a), (b),
(c), (cl), z dania (c), (f) i (g) nie mówią nam nic o świecie. Prawo lub teoria
nauk owa peAvm.na informować nas o faktycznym sposobie z achowania
się świata i wykluczać tym samym pewne sposoby zachowania świata,
które są (logicznie) możliwe, ale faktycznie nie
• z achodz ą. Prawo: „Wszystkie planety poruszają się po elipsach wok ół
Słońca", jest nauk owe, ponieważ mówi, że planety faktycznie
porusz aj;) się po elipsach, i wyk lucz a zarazem orbity, k tóre są pros-
t o k ą t n e czy owalne. W łaśnie dlateg o, że prawo to mówi coś o or-bitach
pianę!, posiada ono pewna zawartość informacyjną i jest faKyiikowalne
K / n i ok a :ia niek tóre prawa, k tóre są ty powymi sk ładnik am i U-ori'
n a uk owy c h , w sk az uj e, że s p e ł n i aj ą one k ry terium f alsyf ik owal-
Zdanie (a) jest fulsyfikowalne, ponieważ można je obalić zaobser-
wowawszy padający desx.cz w któraś xc śród. Zdanie (b) jest fal-
syfikowalne, ponieważ można je obalić za pomocą zdania obser-
wacyjnego, zgodnie z którym pewna substancja nie rozszerza się pod
wpływem temperatury w określonym czasie . Zdanie to można
sfalsyfikować badając zachowanie wody o temperaturze bliskiej punk tu
zamarzania. A wiec zdania (a) i (b) są faisyfikowalne i fałszywe. Zdania
(c) i (d), o ile mi wiadomo, mogą być prawdziwe. Niemniej jednak są one
falsyfikowalne w sensie, który ma na myśli falsyfikacjonista. Jest rzeczą
logicznie możliwa, ze kolejna cegła, która zostanie upuszczona,
„spadnie" ku górze. Nie ma logicznej sprzeczności w zdaniu, ze „Cegła
uniosła się w gore po jej upuszczeniu", choć mogą nic istnieć zdania
obserwacyjne na poparcie lego twierdzenia. Zdanie (d) jest faisyfikowalne,
ponieważ promień światła padający ' na płaskie lustro pod pewnym
kątem, mógłby /ostać odbity pod k ątem prostym w stosunku do
płaszczyzny lustra. Nigdy się to nie zdarzy, jeżeli prawo .odbicia jest
prawdziwe, ale nie byłoby żadnej sprzeczności logicznej, gdyby lak się
stało. Zdania (c) i (d) s.ą falsyfikowalne, nawet jeżeli mogą okazać się
prawdziwe.
Hipolezą jest l a l s y l ik , .w a l n a , j e/eli istniej e log icznie moż liwe z da-
nie lub zdania nk.ei v..:. yi:u-. !.!/.,,• v.,
.,
n
'
K(
„urodne, lo znaczy takie, które
|,vH, n!.a."'\!n
MC
,„
JU
,|..,
w
,,_ ,
n
mo;
,|
v
i,
v
s
|
a
lsyiiko'-
W'.!Ć i l l o l ; : , '; '
– Studencki Serwis Filozoficzny
66 kic;i liiKylikaci
n ości. „Przeciwne
bieguny magnetyczne przyciągaj;; się", „Mieszając kwas
Z zasadą otrzymujemy sól i wodę" — (o przykłady praw
falsyfikowalnych. Falsyfikacjonista twierdzi jednak, że pewne teorie. choć
z
pozoru maja cechy dobrych teorii, naprawdę (ylko udaj;), że są
leoriami naukowymi, ponieważ nic są falsyfikowalne, i należy je odrzucić.
Topper twierdzi, że przynajmniej pewne wersje Marksowskiej teorii
historii, psychoanalizy Freuda i psychologii Adlera mają
tę
wadę. Ich
nicfalsyfikowalność można zilustrować za pomoc porfiższej, bardzo
uproszczonej wersji psychologii Adlera.
Podstawowym twierdzeniem Adlera jest, że ludzkie czyny są mo-
tywowane swego rodzaju uczuciami niższości. Wyobraźmy sobie następujący
przypadek. Pewien człowiek stoi na brzegu zdradzieckiej rzeki, gdy nagle
do wody w jego pobliżu wpada dziecko. Człowiek ten albo skoczy do rzeki,
aby ratować dziecko, albo nie skoczy. Jeżeli skoczy, wówczas wyznawca
teorii psychologicznej Adlera wyjaśni to wskazując, w jaki sposób fakt
ten popiera jego teorie. Człowiek ten w oczywisty sposób chciał pokonać
poczucie niższości , i dokonał tego dowodząc, że jest dostatecznie odważny,
aby skoczyć do wody mimo niebezpieczeństwa. Jeżeli nie skoczy, wyznawca
teorii Adlera również uzna to za potwierdzenie swojej teorii. Powie wów-
czas, że człowiek ten postanowił pokonywać swe poczucie niższości
dowodząc,-że ma dostatecznie dużo .siły, aby pozostać niewzruszenie na
brzegu, gdy dziecko się topiło.
Jeżeli anegdota ta prawidłowo opisuje sposób funkcjonowania teorii
Adlera, to teoria lajcsl mefalsyfikowalna.' /Twierdzenia lej' i teorii
można pogodzić z dowolnym rodzajem ludzkiego zachowania, i właśnie
dlatego nie mówi nam ona nic o zachowaniach ludzi. Zanim jednak
odrzucimy teorię Adlera z tak ich powodów, byłoby oczywiście rzeczą
konieczną zbadać sama teorie, a nie jej uproszczone trawestacje. Istnieje
jednak cale mnóstwo społecznych, psychologicznych i religijnych teorii,
które chcąc wyjaśnić wszystko, nie wyjaśniają niczego. Istnienie
miłosiernego Boga i wybuch jakiejś strasznej katastrofy można
połączyć w teorie, która odpowiednio do
67
1
1'r/ykNid len nmyn • ^ ' •'
– Studencki Serwis Filozoficzny
Oo
Idea falsyflkacj!
Siopnic falsylikacji. jasności i piecy/ji
69
\torcinii
tego prawa lub teorii. Można więc powiedzieć, że potencjalne
faisyfikatory prawa (a) składają się na zbiór, który jest podzbiorem
potencjalnych falsyfikatorów prawa (b). Prawo (b) jest falsyfikowalne w
większym stopniu niż prawo (a), co znaczy, że mówi nair ono
' więcej, że jest prawem lepszym.
"Stosunek teorii Układu Słonecznego Keplera do teorii Newtona
' to inny przykład stopniowalności falsyfikowalności. 'Za ,-teorią '.
Układu Słonecznego Keplera uznaję jego trzy prawa ruchu planet.
\
Do zbioru potencjalnych falsyfika torów tej teorii należą zdania
odnoszące się 'do pozycji planet względem Słońca w określonych?
• momentach czasu.j Teoria Newtona, teoria lepsza, zastąpiła Kćp
:
'
lerowska i jestlfardziej ogólna. Składa się ona z praw ruchu Newtona
oraz z jego prawa grawitacji, według którego wszystkie pary ciał we
Wszechświecie przyciągają się z siłą odwrotnie proporcjonalną do
kwadratu ich odległości. Niektóre potencjalne faisyfikatory teorii
Newtona są zbiorami zdań dotyczących pozycji planet w określonych
momentach czasu. Jest jednak wiele innych, wśród nich zdania dotyczące
zachowania ciał spadających oraz wahadeł, związku pomiędzy zjawiskiem
przypływów morza a pozycjami Słońca i Księżyca, itd.f Jest znacznie
więcej sposobności na sfalsyfikowanicj
Ueorii Newtona niż Keplera. Mimo to teorii Newtona udało się przetrwać
próbę jej sfalsyfikowania, co dowodzi jej wyższości nad teorią Keplera.
Teorie o wysokim stopniu falsyfikowalności są więc lepsze od teorii
mniej falsyfikowalnych. o ile nie zostały one faktycznie sfalsyfikowane. Jest
to dla falsyfikacjonisly sprawa istotna. Teorie sfalsyfikowane, twierdzi,
należy bezwzględnie odizucić. Praca naukowa polega, na proponowaniu
hipotez o wysokim stopniu falsyfikowalność;, a następnie ;ia
pr/emyśianych i wytrwałych próbach ich sfalsyfikowania.'Popper |?is/:e:
„Dlatego też z ochota przyznaję, ze falsyfikacjoniści tacy jak ja wola
śmiały domysł mający na ceki rozwiązanie pewnego interesującego
problemu,
nawet (i zwlas-czci) wtedy, gdy okazuje .\ic on fulsiywr,
niż
jakąkolwiek listę prawdziwych, ale meisloinych banałów. Sądz.imy
bowiem, że w len sposób zyskujemy możność uczenia się na własnych
błędach, oraz ze odkrywa-
i v-:
jąć falszywość naszego domysłu dowiadujemy
się
wiele o prawdzie
PzbTTżamy się do niej."
2
Uczymy się na własnych
błędach.
Nauka rozwija się poprzez próby i
biedy. Ze względu na to wyprowadzenie praw i teorii ze zdań
obserwacyjnych jest logicznie niemożliwe, ale możliwa jest dedukcja ich
falszywości.
Falsyfikacie
okazuj;} się bardzo ważnymi wydarzeniami,
wielkimi osiągnięciami, milowymi krokami w nauce. Twierdzenia o
ogromnej wadze falsyfikacji, wygłaszane przez falsyfikacjonistów o
skrajnej orientacji, są jednak mało przekonywające i będą przedmiotem
krytyki w kolejnych rozdziałach..
Ponieważ nauka dąży do teorii o wysokiej zawartości informacyjnej,
falsyfikacjonista wita z radości;} śmiały, spekuiatywny domysł. Pochwala
odważne hipotezy, o ile s;[ one falsyfikowalne i o ile zostają odrzucone po
falsyfikacji. Ta ambitna postawa radykalnie różni się od ostrożności
zalecanej przez naiwnego indukcjoniste. Według tego drugiego bowiem,
do nauki można włączyć tylko teorie, którym można wykazać ich
prawdziwość lub wysokie prawdopodobieństwo. Możemy wykraczać poza
bezpośrednie dane doświadczenia tylko wówczas, gdy posługujemy się
prawomocnym wnioskowaniem indukcyjnym. Natomiast
falsyfikacjonista świadom jest ograniczeń indukcji i dominacji teorii nad
obserwacją. Tajemnice natury można, ujawnić tylko za pomoc;;
śmiałych i wnikliwych teorii. Im więcej śmiałych teorii staje do
konfrontacji z rzeczywistym światem, oraz im bardziej fantastyczne
s;j te domysły, tym większe szansę na znaczący postęp w nauce. Nie ma
żadnego niebezpieczeństwa upowszechnienia się fanlaslycznych teorii,
ponieważ jeżeli są one niepoprawne jako wyjaśnienia świata, będą
wyeliminowane w wyniku sprawdzania.
Wymóg falsyllkowalności teorii ma tę atrakcyjną konsekwencję, że
teorie należy formułować w sposób jasny i precyzyjny. Jeżeli teoria jest
sformułowana lak niejasno, ze nie wiadomo, o czym właściwie mówi.
wówczas wszelkie wyniki obserwacji i eksperymentów można uznać za
zgodne / ta leona, dzięki czemu można jej biomć przed falsylikacją. Na
przykład (ioelhe pisał na lemat elek-
– Studencki Serwis Filozoficzny
70
Idea 1'alsyfikacji
Falsyhkiicjoui/w i posl^p
71
tryczności, że „jest niczym, zerem, zwykłym punktem, który jednak
zamieszkuje we wszystkich widocznych bytach, i jest zarazem punktem
wyjścia, gdzie dzięki najlżejszemu bodźcowi zjawia się podwójny widok,
widok, który zjawia się po to, aby zniknąć. Warunki pobudzające te
zjawiska są nieskończenie zróżnicowane, według natury
poszczególnych ciał."
3
Jest rzeczą bardzo trudna wyobrazić sobie, w jakich możliwych
warunkach dałoby się sfalsyfikować tezy głoszone przez ten cytat.
Dlatego właśnie, że jest on tak niejasny i nieokreślony (przynajmniej
poza kontekstem), jest on niefalsyfikowulny. Politycy i prorocy unikają
oskarżeń o popełnione błędy dlatego, że wyrażają się możliwie
niejasno, aby ich wypowiedzi można było pogodzić ze wszystkim, co
się dzieje na świecie. Wymóg wysokiego stopnia falsyfikowalności
wyklucza takie manewry. Falsyfikacjonista domaga się, aby teorie
formułować w sposób wyraźny, jest to bowiem warunek ich fal-
syfikowalności.
Podobnie ze ścisłością. lin ściślej sformułowana jest teoria, tym
bardziej jest falsyfikowalna. Jeżeli zgodzimy się, że lepsza jest teoria
falsyfikowalna w większym stopniu od innej teorii (przy założeniu, że
nie została ona sfalsyfikowana), musimy zgodzić się też, że lepsze są
bardziej precyzyjne twierdzenia danej teorii niż inne. ,,Planety poruszają
się po elipsach wokół Słońca" jest zdaniem bardziej precyzyjnym, niż
„Planety poruszają się po torach zamkniętych wokół Słońca" i jest
twierdzeniem falsyfikowalnym w większym stopniu. Orbita owalna
sfalsyfikowalaby zdanie pierwsze, podczas gdy każda orbita, która
falsyfikuje zdanie drugie, falsyfikuje równie/, pierwsze. falsyfikacjonista
zmuszony jest wybrać pierwsze
?.
tych zdań. Podobnie
falsyfikacjonista musi wybrać twierdzenie, że prędkość światła w
próżni wynosi 299.8 x lf/> m/s nie zaś mniej precyzyjne, /e prędkość ta
wynosi 300 x 10
6
m/s, ponieważ pierwsze jest falsyfikowalne w
większym stopniu niż drugie.
Ściśle ze sobą powiązane wymogi precyzji i jasności wyra/a ma sir
wynikają w naturalny sposób z falsydkacjomstycznej teorii nauk i.
4. FALSYFIKACJONIZM f POSTĘP
Postęp w nauce falsyfikacjonista rozumie w następujący sposób.
Nauka wychodzi od problemów związanych z wyjaśnianiem zacho-
wania pewnych aspektów świata. Uczeni proponują falsyfikowalne
hipotezy jako rozwiązania danego problemu. Hipotezy te poddaje się
następnie krytyce i sprawdzianom. Niektóre z nich ulegną szybkiej
eliminacji. Inne mogą okazać się lepsze. Te należy poddać jeszcze
surowszemu sprawdzaniu i krytyce. Gdy pewna hipoteza, która prze-
trwała różnorodne i wymagające sprawdziany, ulegnie w końcu fal-
syfikacji, pojawia się nowy, inny od początkowego problem. Ów
nowy problem domaga się nowych hipotez, po których nastąpią
nowe sprawdziany i krytyka. W ten sposób proces ów ciągnie się w
nieskończoność. Nigdy nie można powiedzieć o teorii, że jest
prawdziwa, choćby bardzo dobrze sprawowała się w sprawdzianach, ale
o pewnej teorii można powiedzieć; że jest lepsza od innej, jeżeli
przeszła sprawdziany, które spowodowały obalenie poprzednich teorii.
Zanim przejdziemy do przykładów ilustrujących falsyfikacjonis-
tyczną koncepcję postępu naukowego, należy powiedzieć coś o twier-
dzeniu, że „nauka wychodzi od problemów". Oto kilka problemów,
które chcieli uczeni rozwiązać w przeszłości. Dlaczego nietoperze
potrafi:; latać w ciemnościach, skoro maj:; bardzo małe i słabe oczy?
Dlaczego wskazania barometru są niższe na dużych wysokościach?
Dlaczego płyty fotograficzne w laboratorium Roentgena ulegały za-
czernieniu? Dlaczego /w//i(V;m? planety Merkury przesuwa się? Pro-
blemy te powstają w wyniku przeprowadzenia mniej lub bardziej
skomplikowanych o/wnmr/Y. Kiedy zatem falsyfikacjonista twierdzi, że
nauka wychodzi od problemów, nie ma na myśli teno samego, co
naiwny indukcjonista, który twierdzi, że nauka wychodzi od obser-
wacji. Przytoczone powyżej obserwacje stają się problemami tylko
n'.vuv,v/r/jfiiv;r/ /rmV/. Pierwsza z nich si:yc się problemem z punktu
widzenia teorii, ze żywe organizmy „widzą" za pomocą oczu; druga to
problem dla zwolenników lenni Ualilcusza. ponieważ stoi w sprzeczności z
przejmowaną przez nich teorią ,,sily pióz.ni" jako wyjaśnieniem f ak tu,
że rlęć nic wypada z. rurk i barometru: trzecia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]